Müshil

Bağırsaklar üzerinde örseleyici bir etki gösteren müshiller yalnızca hekimin uygun gördüğü durumlarda ve süreler içinde kullanılmalıdır. Çünkü hem doğrudan, hem de yan etkileriyle bağırsakların işleyişi için tehlikeli olabilirler.

“Müshil” denince ağız yolundan alınan, dışkılamayı başlatan ya da kolaylaştı­ran her türlü ilaç anlaşılır. Ama müshil terimi daha çok bağırsak içeriğinin yo­ğun ve tam boşaltımını sağlayan ilaçlar için kullanılır. Bu nedenle etkisi daha sınırlı ilaçlara laksatif ya da bağırsak yumuşatıcı denir. Sonuçta bu ilaçlar yumuşak, ama şekilli dışkılama sağlayan “laksatifler” ya da bağırsak yumu­şatıcılar; gerçek “müshiller” ve daha güçlü bir etkiyle yeterince sıvılaşmış dışkılama sağlayan “ani etkili müshil­ler” olarak, yol açtıkları etkilere göre, gruplanabilirler. Bazı durumlarda aym maddenin artan dozları, yumuşatıcıdan ani etkili müshile kadar değişen etkiler gösterebilir.
Yumuşatıcı ve müshilleri içerdikleri maddelerin etki mekanizmasına göre de sınıflandırmak olanaklıdır. Ama bu sınıflandırmayı her ilaç için yapmak kolay değildir. Çünkü piyasada bulu­nan ilaçların bir bölümünde etki meka­nizmaları farklı maddeler bir arada bu­lunur.

ÖRSELEYİCİ MÜSHİLLER

Günümüzde hem etki mekanizmaları, hem de kimyasal yapılan bakımından son derece karmaşık maddeler bu başlık altında toplanmaktadır. Eskiden bütün müshillerin bağırsak mukozasında örse­leyici bir etki yaptığı sanılıyordu. Artık böyle bir etki yalnızca bağırsak muko­zasının duyu sinirleri uçları düzeyinde etki gösteren bazı müshiller için söz ko­nusudur. Az sayıdaki örseleyici müshil­lerin bu etkisi ise kokain gibi maddele­rin yerel olarak uygulanmasıyla ortadan kaldırılabilir.

Bu tür ilaçların ortak özelliği muko­zada Örseleyici bir etkiden çok, bağır­sak çeperinden bağırsak boşluğuna sıvı ve elektrolit çeken “su emici” bir etki­den kaynaklanmaktadır. Böylece bağır­sak içeriğini hareket ettirici bir uyan oluşmakta ve bu harekete karşı koyan direnç azalmaktadır.
Bağırsak çeperinden bu biçimde su emilmesini sağlayan mekanizma henüz tam olarak bilinmemektedir. Konuyu açıklamak üzere ortaya atılmış birçok varsayım bulunmaktadır.

Hintyağının su tutucu etkisi kesin biçimde kanıtlanmıştır. Bu yağın ayrıca kasılma hareketlerini yavaşlatıcı bir et­kisi de vardır. Örseleyici müshiller son derece karmaşık ve çeşitli maddelerden oluşan bir grubu kapsar. Bu maddeler üç ana grupta toplanabilir:
• Yağlar.
• Doğal antrakinonlar ve yapay türevle­ri.
• Çeşitli kimyasal yapıdaki öbür mad­deler. Yağlar grubunda hâlâ kullanılan tek müshil hintyağıdır. Hintyağı, bilim­sel adı Ricinus communis olan hintyağı bitkisinin kabuklan soyulmuş tohumla­rından çıkarılan renksiz ya da soluk sarı renkli, tadı kötü bir sıvıdır. Genellikle içilme miktarı 15-60 ml’diı. Etkisi, alındıktan 4-8 saat sonra ortaya çıkar.

Hintyağı vücuttan hızla atıldığından zehirleyici etki göstermesi zayıf bir olasılıktır. Ama bağırsaklarda antibiyo­tik ve bağırsak dezenfektanları gibi ilaçların ya da zehirleyici olabilecek başka maddelerin emilimini aşırı dere­ce artırabileceği göz önünde tutulmalı­dır. Bu tip bir müshilin alınmasından sonra genel bir kırıklık ve baş ağrısı or­taya çıkabilir.

Örseleyici müshiller arasında yer valan antrakinon ve türevleri pek çol. ilaçta kullanılmaktadır. Bu maddeler doğada birçok bitki türünde yaygın ola­rak bulunur. Çeşitli bitki ve otlardan etkili bile­şiklerin elde edilmesi oldukça zor bir dizi işlemi gerektirir. Bir bitki türünde bağırsak yumuşatıcı maddelerin yanı sıra etkisiz ve zehirli maddeler de bulu­nur. Bitkinin olduğu gibi kullanılması istenen maddenin yanı sıra çok çeşitli bileşiklerin de alınmasına yol açar.

Antrakinon içeren başlıca bitkiler sarısabır ödağacı), sinameki, ravent, barutağacı ve cascara sagradadır. Do­ğal antrakinonlann yanı sıra bunların yapay türevleri de aynı grup içinde sı­nıflandırılır.
Üçüncü grupta kimyasal bakımdari büyük çeşitlilik gösteren maddeler yeri alır. En sık kullanılan bağırsak yumuşa­tıcı ilaçların içerdiği maddeler bu geniş gruba girer, tçlerinde en çok kullanılanı kuşkusuz fenolftaleindir.

Önceki bölümde vurgulandığı gibi kronik kabızlık, olguların çoğunda ka­lınbağırsağın aşırı kasılmasına ve bağır­sak içi basıncın artmasına bağlı bir ra­hatsızlıktır. Kas zayıflığına bağlı kabızlık ise en­der görülen bir bozukluktur. Yalnızca hipotiroidizm (tiroit salgısı yetersizliği) ve miksödem gibi özel durumlarda ya da son derece halsiz ve hasta kişilerde ortaya çıkar.

Bir görüşe göre örseleyici müshiller bağırsak hareketlerininin yanı sıra ba­ğırsaklardaki kasılma hareketlerini de artırarak bir kısırdöngüye ve sancılı du­rumların ağırlaşmasına yol açar. Müs­hillerin ısrarlı kullanımı geçici ya da ka­lıcı organ zararlarına neden olabilir. Bu zararlar değişik şiddette aşırı duyarlı ka­lınbağırsak hastalıkları biçiminde orta­ya çıkar. Ağır olgularda bağırsaklar ge­nişleyerek işlevlerim yitirir.
Örseleyici müshiller kalınbağırsağın yanı sıra iç organlar üzerinde de zararlı etkiler gösterebilir. Bu zararlar ilaçların emilim düzeylerine göre değişir.

Ayrıca bu tip ilaçların aşırı miktarda kullanılması alerjiye, karaciğer ve böb­rek bozukluklarına, polinevrite (sinir il­tihabı), şiddetli ağrılara yol açabilir. Bir başka önemli yan etki de suelektrolit dengesinin bozulmasıdır. Örseleyici müshillerin sürekli kullanımı önce me­tabolizma asidozuna (kanda asitlik dü­zeyinin yükselmesi) ve hipopotasemiye (kanda potasyum düzeyinin azalması) neden olur. Bunu kalsiyum, sodyum ve magnezyum düzeylerinin düşmesi, aldosteronun aşırı salgılanması ve genel su kaybı izler. Böylece bağırsak tem­belliği, iştahsızlık, güçsüzlük, kas za­yıflığı ve felciyle kendini belli eden “laksatif hastalığı” ortaya çıkar. Örsele­yici müshiller, özellikle de doğal ya da yapay antrakinon türevleri kaim bölge­sinde kan toplanmasına ve iltihaplan­maya neden olabilir. Bu bakımdan ge­belikte, âdet döneminde ve hemoroit ol­gularında kesinlikle kullanılmamalan gerekir.

Bağırsak yumuşatıcı olarak güçlü et­kileri nedeniyle örseleyici müshiller sık başvurulan ilaçlar arasında yer alır. Ama ağır yan etkilere yol açmalan ve bağırsak geçişini geçici olarak durdur­maları nedeniyle kullanımlarının cerra­hi, radyolojik, endoskopik ve tomografik girişimler Öncesindeki hazırlık aşa­masıyla sınırlandırılması gerekir.

KAYGANLAŞTIRICI MÜSHİLLER

Bu ilaçlar etkilerini dışkı kütlesini kayganlaştırarak ve yumuşatarak gösterir­ler. Bu nedenle müshilden çok bağırsak yumuşatıcısı tanımına uyarlar. Aşağıda sıralandığı gibi iki başlık altında incele­nebilirler.
• Yağlı yumuşatıcılar.
– Bitkisel yağlar (bademyağı, zeytin­yağı, pamukyağı).
– Mineral yağlar (sıvı parafin ya da vazelin).
• Dışkı yumuşatıcılar

En sık kullanılan bitkisel yağ tatlı bademyağıdır. Çok akışkan, soluk sarı, hemen hemen kokusuz ve tatlımsı olan bu sıvı tatlı badem tohumlarının sıkılmasıyla elde edilir.
Zeytinyağı ve pamukyağı da müshil olarak kullanılabilir. Bu bitkisel yağlar günde 15-40 ml arasında değişen mik­tarlarda ve yemekten yanın saat önce alınmalıdır.

Mineral yağlar arasında en çok kul­lanılanı sıvı parafin ve vazelindir. Sıvı bir .hidrokarbon kanşımı olan bu mad­deler kaygan, renksiz, saydam ve he­men hemen tatsızdır. Bağırsak yumuşa­tıcı erki için yemeklerden önce günde 15-30 mi alınması yeterlidir.

Etkilerini kayganlaştırma yoluyla dışkının bağırsak kanalından kesintisiz geçişine yardımcı olarak gösteren yağlı yumuşatıcıların tersine, dışkı yumuşatı­cılar yüzeye etki eden bir mekanizmay­la suyun dışkı kütlesi içine sızmasını, dışkı hacminin artmasını ve bağırsak içi basıncın düşmesini sağlayarak etkili olur. En önemli dışkı yumuşatıcı diok-silsülfosüksinattır. Mum katılığında olan bu madde suda yavaşça erir. Gün­lük başlangıç dozu 400 mg’ye kadar çı­karılabilir. Daha sonra günlük doz ya­vaş yavaş 60-120 mg’ye indirilir.

Dışkı yumuşatıcılar tek başlarına değil, müshillerin bileşimine katılarak kullanılmaktadır.
Kayganlaştıncı müshillerin yan et­kileri örseleyici müshillere oranla çok daha azdır. Ama bu durum söz konusu ilaçlann yan etkilerinin gözden kaçırıl­masına neden olmamalıdır.

Bitkisel yağlar mide hareketlerinin yavaşlamasına ve alınan kalori miktarı­nın artmasına neden olur. Aynca örse­leyici ilaçlardakine benzer yan etkiler yaratabilir. Yağların sindirilmesiyle or­taya çıkan yağ asitleri ve sabunlar zayıf da olsa örseleyici bir etkiye yol açar.

Alınan mineral yağ önemli ölçüde emilerek bağırsaklarda parafine bağlı il­tihaplı bir yumrunun (parafinom) belir­mesine neden olabilir. Yağda eriyen vi­taminlerin yerine geçerek onlann enıilimini önleyebilir, kalsiyum ve fosfor emilimini bozabilir. Uzun süreli kulla­nım kronik akciğer iltihabına neden olabilir. İlacı alan kişilerde genel bir sağlık sorunu görülmese bile anüsten sızan, yağ kaşıntıya ve yalancı dışkılama duygusuna yol açar.

Dışkı yumuşatıcılar midenin boşal­masını geciktirebilir. Yaşlılarda dışkı kaçırmaya ve deri döküntülerine neden olabilir. Dışkı yumuşatıcılar emilimlerini ko­laylaştırabilecek vazelinle birlikte hiç­bir zaman kullanılmamalıdır.

DIŞKI HACMİNİ ARTIRAN MÜSHİLLER

Bu tip müshiller dolaylı ya da dolaysız yoldan bağırsak içeriğini artırır, böyle­ce dışkılamayı uyarırlar. Bunu, bağırsa­ğın normal refleks hareket etkinliğini uyarmalan ve bağırsak içindeki basıncı düşürmeleri sağlar.

Bu gruptaki ilaçlar üç başlık altında toplanabilir:
• Osmotik müshiller.
– Tuzlu bileşikler.
– Doğal mannitol kaynaklan (kudrethelvası).
• Lifli besinler.
• Su tutucu koloitler.
– doğal (agar-agar, sinirotu),
– yarı yapay (metilselüloz, karboksi-metilselüloz).

Dışkılamayı benzer biçimde kolay­laştırdıklarından, başka bazı maddeler de bu müshil grubunda sınıflandmlabilir. Bunların başında iyon değiştirici ya­pay reçine ve laktüloz gelir. Laktüloz iki şekerin (galaktoz ve früktoz) birleş­mesiyle ortaya çıkan bir bileşiktir. Sin­dirilmeden kalınbağırsağa ulaşır. Bura­da güçlü bir ozmotik etkiyle su ve elektrolit tutar. Ama bağırsaklarda bu­lunan bakterilerin etkisiyle yıkıma uğ­rayarak örseleyici organik asitlere (lak­tik, formik ve asetik asitler) dönüşür. Bu ilaç günümüzde kabızlığın uzun sü­reli tedavisinde önemini korumaktadır. Çünkü örseleyici yan etkileri oldukça hafiftir.